آتشفشان های ایران

 آتشفشان های ایران

بررسی آتشفشان ها در ایران نشان می دهد ایران دارای پنج آتشفشان دماوند ، سبلان ، تفتان ، بزمان و سهند است که از این تعداد سه آتشفشان بزمان، تفتان و دماوند جز آتشفشانهای فعال فعال محسوب می شوند.   

 زمین در ابتدا به حالت کره گداخته ای بود که پس از طی میلیون ها سال بخش خارجی آن به صورت قشر سختی در آمد. این پوسته به دفعات بر اثر عبور مواد مذاب درونی سوراخ شده و سنگ های آتشفشانی زیادی به سطح آن رسیده است. این عمل در عصر کنونی نیز ادامه دارد. پیدایش کوه های آتشفشانی حاصل فوران مواد مذاب و انباشته شدن مواد است. زمانی که فشار گازها و سنگ های مذاب در هسته زمین بسیار بالامی رود ، فوران اتفاق می افتد. فوران می تواند به آرامی ‌یا به صورت انفجاری رخ دهد و جریان گدازه همراه با گازهای سمی‌ ، پرتاب خاکستر و سنگ و فوران آتشفشانی است. انفجارهای آتشفشانی می توانند تکه های بزرگ سنگ را با سرعت بسیار زیاد به مسافت چندین کیلومتر پرتاب کنند و گاه با مخاطرات طبیعی چون زمین لرزه، جریان «گل» و سیلاب های ناگهانی ، بارانهای اسیدی و درشرایط خاص وقوع سونامی‌ همراه است. در ایران نیز وجود پنج آتشفشان فعال و نیمه فعال باعث شده است تا دانشمندان کشور بررسی هایی در این زمینه انجام دهند. آنها درصددند تا با بررسی مواردی چون چشمه های آب گرم، اندازه گیری گازهای گوگردی و قطر دامنه های کوه های آتشفشانی فعالیت آنها را مونیتورینگ کنند تا در صورت فعال شدن آنها به موقع هشدار دهند. در آتشفشان ها برخلاف پدیده زلزله می توان با بررسی روند فعالیت تا حدودی تغییرات احتمالی را پیش بینی کرد از این رو در این گزارش مروری بر حیات آتشفشان های کشور داریم.   

دماوند ، ببر خفته  

مخروط دماوند در مرکز سلسله کوه‌ های البرز بارزترین فعالیت آتشفشانی دوره «کواترنر» است. به استثنای برخی از فوران های کوچک که اخیرا کشف شد ، فعالیت جدیدی شناخته نشده است از این رو به آن آتشفشان نیمه فعال می گویند. مخروط این قله منظم و روی کوه های فرسایش یافته چهار هزار متری واقع است. دامنه کوه پوشیده از جریان گدازه هایی به وسعت 400 کیلومتر مربع است. جدیدترین گدازه ها در دامنه غربی مخروط قرار گرفته اند و روی همین دامنه است که به طور محلی مخروط هایی از خاکستر وجود دارد. در ارتفاع 100 متری ضلع جنوبی دماوند گازهایی نمایان است. ضمن آنکه در دهانه این آتشفشان با 300 متر قطر دریاچه ای پوشیده از یخ وجود دارد. آتشفشان دماوند از دید زمین شناسی یک سامانه آتشفشانی فعال است ولی فعالیت آن در حد خروج بخار و گاز و چشمه های آب گرم و همچنین بعضی از تظاهرات سطحی از نهشته های وابسته به یک سامانه آتشفشانی و همچنین اثرگذاری بر فرم و ریخت دره ها و ایجاد لغزش های گوناگون به عنوان اثرهای ثانویه بوده است. اندازه گیری های سن با روش کربن 14 که از مواد کربن دار موجود در این رسوبات آبرفتی به عمل آمده است حداقل سن دماوند را حدود 38 هزار و 500 سال تعیین می کند. با توجه به اینکه آثار یخچال های پلیستوسن در روی مخروط آتشفشانی از بین رفته است می توان ادعا کرد که فعالیت عظیم کوه دماوند مربوط به دوره هولوسن یعنی حدود 10 هزار سال قبل است. دماوند یک آتشفشان خفته‌ است که امکان فعال شدن مجدد آن وجود دارد. در برخی از سال ها از جمله سال 1386 شاهد افزایش خروج دود و بخارهایی از قله بودیم که برخی از شاهدان آن را گواهی بر فعال شدن این آتشفشان پنداشتند اما در حقیقت در سال های پر بارش با نفوذ آب به درون قله و برخورد سنگهای داغ، جریانی از بخار آب از دهانه قله خارج می شود و چنین به نظر می رسد که فعالیت های آتشفشانی صورت گرفته است.  

تفتان ، آتشفشانی فعال 

 این کوه آتشفشانی در جنوب شرقی زاهدان و شمال غربی خاش با ارتفاع چهار هزار و 110متر از سطح دریا قرار دارد. پیکره اصلی آن شامل دو کوه است که به وسیله بخش زین مانند و باریکی به هم متصل شده اند. گدازه تفتان مساحتی معادل هزار و 300 کیلومتر مربع را پوشانده و لایه های خاکستر در این آتشفشان کم است. از فعالیت های درون آتشفشان ابر سفید و مشخصی تشکیل می شود که از فاصله 100 کیلومتری قابل مشاهده است و منظره یک آتشفشان فعال را به خوبی نشان می دهد. تفتان جزو یک منطقه آتشفشانی است که تا پاکستان شمالی ادامه دارد و به گره آتشفشان کوه سلطان که در پاکستان واقع و اکنون خاموش است تعلق دارد. فعالیت این مراکز به صورت فوران های انفجاری بوده است. آخرین تکاپوی انفجاری تفتان دو فاز انفجاری است که حاصل آن ایگنمبریت دامنه جنوبی (شمال ترشاب) و توفانهای گسترده در دشتهای اطراف آتشفشان است. اولین فعالیتی که شکل امروزی مخروط شمال غربی آن را درست کرده است باید سنی قبل از دوره پلسیتوسن (از دوران کواترنری از یک هشتم میلیون سال پیش تا 10 هزار سال پیش) داشته باشد. فعالیتهای گدازه ای تفتان در دوران کواترنری صورت گرفته که شامل گدازه های آندزیتی است که بر روی توفهای قبلی ریخته‌ اند.  

بزمان ، جوان ترین آتشفشان ایران  

بزمان در 110 کیلومتری شمال غرب ایرانشهر و جنوب غربی قله تفتان واقع شده که ارتفاع آن از سطح دریا سه هزار و 503 متر است ولی نسبت به اراضی پیرامونی دو هزار و 100متر ارتفاع دارد. جریان بزرگ گدازه‌ از دامنه شرقی قله جریان یافته است. در دامنه شمالی نیز همین جریان گدازه، مخروطی با شیب تند و بسیار مشخص را شکل داده که از آن، جریان گدازه با عظمت خیلی زیاد بیرون آمده است. در اطراف قله اصلی چندین مخروط کوچک دیده می شود که از گدازه تیره رنگ بازالتی تشکیل شده‌ است. بلندترین قله ، مخروطی تازه ساز است که از قطعات بزرگ گدازه شکل یافته و قطر دهانه آن در حدود 500 متر است. به نظر می رسد که بزمان جدیدترین آتشفشان ایران باشد. مواد آتشفشانی آن منطقه ای را در حدود هزار و 400 کیلومتر مربع پوشش داده است. با توجه به مورفولوژی (ریخت شناسی) و منظره ، تشابه زیادی با تفتان دارد. کوه بزمان را باید مانند تفتان جزو آتشفشان های نیمه فعال ایران محسوب کرد. در دهکده بزمان واقع در جنوب شرقی آتشفشان اصلی نیز چشمه‌ آب گرمی که درجه حرارت آن در حدود 36 درجه است وجود دارد که تا اندازه‌ای نیمه فعال بودن آتشفشان را تایید می کند. سبلان سبلان در مشرق تبریز واقع است. ارتفاع آن از سطح دریا بیش از چهار هزار و 800 متر و گدازه های آن سطحی معادل هزار و 200 کیلومتر را اشغال کرده است که به دلیل فرو ریختگی و ریزش متعدد به شدت قطعه قطعه است. «سبلان اصلی» ، «سبلان کوچک» ، «کوه سلطان» و «آغان داغ» قله های آتشفشانی این کوه را تشکیل می دهند. در قسمت شمال و در قاعده ای که بلندترین قله سبلان در آن واقع است دریاچه کوچکی وجود دارد که احتمالا باقی مانده دهانه آتشفشان است. در دامنه جنوبی سبلان ، چشمه های گوگردی زیادی وجود دارد که آب آنها در حدود 40 درجه سانتی گراد حرارت دارد و تنها گواه فعالیت آتشفشان خاموش سبلان است.  

سهند 

 آتشفشان بزرگ سهند در 40 کیلومتری جنوب تبریز واقع است و با آتشفشان های کوچک تر شمال غرب دریاچه ارومیه و مرکز آتشفشانی ارمنستان و آرارات که در نزدیکی مرز ایران واقع است ارتباط دارد. کوه سهند مخروطی بسیار پهن و گسترده دارد که از خاکسترهای فراوان تشکیل شده و به وسیله آب های جاری ، دره های تنگی در آنها ایجاد شده است. به باور زمین شناسان به احتمال زیاد ، پیدایش آتشفشان های سهند به تجدید فعالیت گسل سلطانیه - تبریز که از منطقه سهند عبور می‌کند ، مربوط بوده است. مواد آتشفشانی سهند که بر روی رسوبات مختلف و در مساحت تقریبی چهار هزار و 500 کیلومتر مربع پوشانده شده است. سن مطلق گدازه های مختلف سهند بین 12 تا 14 میلیون سال را نشان می دهد. به این ترتیب آتشفشان های سهند در چند مرحله فعالیت داشته و در حد بین این مراحل فعال ، آرامش نسبی برقرار بوده است.